Klimaat en leefomgeving | Stads- en wijkmonitor 2018

Nijmegen bestand tegen toenemende neerslag, droogte en hitte?

In Nederland hebben we afgesproken dat het stedelijk gebied bestand zal moeten zijn tegen toenemende neerslag, droogte en hitte (Deltaprogramma steden 2015). Door de verwachte klimaatverandering is er een grotere kans op overstromingen, wateroverlast door extreme neerslag, droogteperiodes en het vasthouden van warmte in bebouwd gebied (met eventuele hittestress als gevolg). Of de klimaateffecten schade veroorzaken is mede afhankelijk van o.a. de kwaliteit van de bebouwing en de aanwezigheid van openbaar groen en waterpartijen (Ligtvoet e.a. 2011).

Is het binnen de bebouwde kom van Nijmegen warmer dan elders? Kunnen groen en water in de stad ons helpen om met de gevolgen van grilliger weersomstandigheden om te gaan? Ervaren Nijmegenaren eigenlijk zoiets als hittestress? We kunnen drie keer bevestigend antwoorden. Nijmegen kent namelijk een “stedelijk hitte-eiland effect”, waarbij in warme zomer verschillen van 7 graden zijn gemeten met het omliggende landelijk gebied. Juist in dichtbebouwde buurten met weinig groen. Een deel van de huishoudens ervaart in de woning serieuze warmteoverlast.

Lees hieronder meer.

Hitte-eilanden in Nijmegen?

De laatste jaren groeit de aandacht voor hinder en gezondheidsklachten door hoge temperaturen (‘hittestress’). Het is bekend dat de temperatuur in Nijmegen hoger ligt dan in het omliggende landelijk gebied, in een warme zomer zijn verschillen van 7 graden gemeten.

De atlas natuurlijk kapitaal vermeld onder ‘verkoeling in de stad’ het stedelijk hitte-eiland effect (UHI) in Nederland.

Figuur: Het stedelijk hitte-eilandeffect. Bron: RIVM/atlas natuurlijk kapitaal, 2017.

Wat laat de kaart zien?

Deze kaart geeft het stedelijk hitte-eiland effect (UHI) weer in °C. Dit is het gemiddelde luchttemperatuurverschil tussen de stedelijke en omliggende landelijke gebieden. Het stedelijk hitte-eiland effect is het sterkst 's nachts. Het zorgt ervoor dat de luchttemperatuur 's nachts niet daalt waardoor gevoelige bevolkingsgroepen (baby's, kinderen, ouderen) gezondheidseffecten ondervinden.
De waarden op de kaart zijn jaargemiddelden. Het temperatuurverschil tussen stad en omringend gebied blijft daardoor onder de 3 graden. Op hete zomerdagen kan het verschil echter beduidend verder oplopen dan de waarden in de kaart, zeker tijdens de avonden als het platteland sneller afkoelt dan de stad.
Temperatuurmetingen in het kader van het Future Cities project, door de Universiteit van Bochum, gaven (gedurende een warme zomer) in Nijmegen een verschil van circa 7 graden tussen koude gebieden (Ooijpolder) en warme gebieden (centrum). In Arnhem was dat zelfs 10 graden (Sonsbeekpark versus centrum).

Waarom ligt de gemiddelde temperatuur in steden hoger dan in het omliggende landelijke gebied?

Hier zijn er meer wegen en gebouwen (hogere bebouwingsdichtheid) en minder groen en water dan in landelijke gebieden waardoor de warmte langer in de stad blijft hangen.
Er is minder ventilatie, doordat de wind wordt geblokkeerd door hoge gebouwen.
Bovendien vinden er in de stad veel activiteiten plaats op een relatief kleine ruimte, hetgeen extra warmte veroorzaakt.

Uit metingen in Rotterdam blijkt dat ruim opgezette wijken met veel groen (openbaar of privaat) een stuk koeler zijn dan hoog stedelijke gebieden (RCP factsheet hittestress Rotterdam, gemeente Rotterdam 2011).

Verdeling van groen en water over de stad

De lokale impact van klimaateffecten is mede afhankelijk van de aanwezigheid van groen en waterpartijen in stad. In het sterk verstedelijkte Nijmegen is ongeveer 4/10e deel onbebouwd. Hoewel vrijwel alle Nijmegenaren groenvoorzieningen in de directe nabijheid hebben zijn de water- en groenstructuren niet evenredig verdeeld.

In de sterk verstedelijkte stad Nijmegen is ruim een derde van het grondoppervlak onbebouwd. Dat zijn bijvoorbeeld parken en plantsoenen (recreatie), waterpartijen (binnenwater) of bos en open natuurterreinen. In de periode na 2006 is in Nijmegen het oppervlak semi-bebouwd (waaronder veel bouwterreinen) duidelijk gestegen. Het agrarisch gebruik loopt behoorlijk terug.

Figuur: Bodemgebruik gemeente Nijmegen naar gebruiksvorm. Bron: CBS Statline (cijfers 2015).

Hoewel vrijwel alle Nijmegenaren binnen het stedelijk gebied groenvoorzieningen in de directe nabijheid hebben zijn er duidelijke verschillen in ‘stenigheid’:

In het centrale en westelijk deel van de stad zien we veel stenen: minimaal de helft van de stadsdelen Nijmegen-Centrum en Nijmegen-Oud-West is bebouwd of verhard. In Nijmegen-Centrum beïnvloedt de rivier De Waal de cijfers nog gunstig, het aandeel openbaar groen en tuinen is hier laag.
In de stadsdelen Nijmegen-Oud-West, Nijmegen-Centrum en Nijmegen-Oost is verhoudingsgewijs weinig (openbaar) groen en water aanwezig. In Oost is er wel behoorlijk veel oppervlak tuinen (erf).
Dukenburg, Lindenholt en (vooralsnog) Nijmegen-Noord zijn niet stenig. Zogenaamde groen-blauwe structuren dragen bij aan de klimaatbestendigheid van een gebied.

	groen	water	bebouwd/verhard	tuin
Nijmegen-Centrum	11%	14%	64%	11%
Nijmegen-Oost	23%	4%	31%	42%
Nijmegen-Oud-West	9%	10%	50%	32%
Nijmegen-Nieuw-West	17%	11%	32%	40%
Nijmegen-Midden	27%	1%	38%	34%
Nijmegen-Zuid	28%	1%	40%	31%
Dukenburg	47%	8%	30%	15%
Lindenholt	37%	10%	29%	24%
Nijmegen-Noord	53%	21%	16%	10%

Figuur: verdeling verharding oppervlak. Bron: Basisregistratie Grootschalige Topografie, gemeente Nijmegen, 2017.

Vooral in Centrum en Zuid warmteoverlast in de woning

De aandacht voor hinder en gezondheidsklachten door hoge temperaturen (‘hittestress’) in de zomer groeit. Een deel van de Nijmegenaren (18%) ondervindt regelmatig of vaak overlast van warmte in de woning.

Figuur: Percentage inwoners dat vaak of regelmatig veel last heeft gehad van warmte in huis. Bron: Burgerpeiling 2017.

Hoe zit het met die warmteoverlast?

Uit de Nijmeegse burgerpeiling 2017 blijkt dat een op de vijf Nijmegenaren (19%) regelmatig of vaak overlast heeft ondervonden van warmte in de woning; 37% zegt hiervan af en toe last te hebben gehad en bij ruim vier op de tien (41%) is het niet aan de orde.
Stadsdelen waar veel hittestress speelt zijn Nijmegen-Centrum, Nijmegen-Zuid en Nijmegen-Oost. En in mindere mate in Nijmegen-Oud West en Dukenburg. Waarschijnlijk spelen woningkarakteristieken en factoren als verharding van openbare ruimte of private tuinen een rol.
In Nijmegen Noord geven naar verhouding weinig bewoners veelvuldige warmteoverlast (10%) aan.
Categorieën die meer dan gemiddeld voorkomen zijn personen in bovenwoningen, en in wat mindere mate bewoners in flats met minimaal vijf woonlagen. Een duidelijke samenhang tussen leeftijd en hittebeleving is niet gevonden.